Velaquí unha fosa común setenta e cinco anos despois de que deixasen caer nela, ás toas, os corpos dos mortos. A algúns fusilábanos a rentes mesmo da sepultura, para que chegasen a ela camiñando, un xeito de aforrar custos, economía de guerra que se di. Aínda que só vemos un tramo,o foxo, atopado nunha vila de Burgos, ten máis de 30 metros de longo, trinta metros, dise axiña, como se fose unha liña longuísima dunha páxina xigante dun volume de historia descomunal. O certo é que unha vez desaparecidos os músculos, a pel, as vísceras, todo iso que para abreviar denominamos carne, os esqueletos adquiriron a dignidade dunha escrita creativa. Dá a impresión de que se tivesen recolocado para facer de cada óso unha palabra e do conxunto un texto de denuncia. Un texto sen puntos nin comas, sen pausas, sen cesuras, unha sorte de fluxo de conciencia, de discurso mental que convén ler de corrrido, como se foi escribindo ao longo dos setenta e cinco anos que durou a súa composición. A carón do curioso alfabeto óseo atopáronse, a modo de ilustracións,unhas bólas pertencentes, suponse, a dous pícaros de 18 anos. Tamén a faixa ortopédica dun ancián ao que os verdugos mexaron na cara mentres boqueaba e o crucifixo dun crego fusilado por "rojo"; obxectos, a fin de contas, da vida cotiá, do cotián daqueles días de 1936 e posteriores. Moitas balas, tamén, unha no interior de cada cráneo, como para dotar dunha forza mortal a unha escrita xa de por si potentísima. Déixase ler como unha novela.
(Lese como unha novela. Juan José Millás en El País semanal)
